اعتیاد بیماری چند وجهی و چند فاکتوری است. اعتیاد بیماری جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی است و عوامل متعددی زمینه ساز و مستعد کننده اعتیاد است.
1. عوامل مخاطره آمیز فردی
2. عوامل مخاطره آمیز بین فردی و محیطی
1- عوامل مخاطره آمیز فردی
الف) دوره نوجوانی: نوجوانی دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی و کسب هویت فردی و اجتماعی است. مجموعه این عوامل علاوه بر حس کنجکاوی، نیاز به تحرک، تنوع و هیجان، فرد را مستعد مصرف مواد می کند.
ب) ژنتیک: شواهد مختلفی از استعداد ارثی اعتیاد به الکل و مواد مخدر وجود دارد.
ج) صفات شخصی: عدم پذیرش ارزشهای سنتی و رایج، مقاومت در مقابل منابع قدرت، نیاز شدید به توجه و تأیید،احساس فقدان کنترل بر زندگی خود، اعتماد به نفس، فقدان مهارت در برابر پیشنهاد های خلاف دیگران، فقدان مهارتهای اجتماعی و انطباقی.
د) اختلالات روانی: افسردگی، اختلال شخصیت ضد اجتماعی، فوبی(ترس مرضی)، اختلال وسواسی جبری، اسکیزوفرنی
ه) نگرش مثبت به مواد: کسب بزرگی و تشخص، رفع دردهای جسمی و خستگی، کسب آرامش روانی، توانایی مصرف مواد بدون ابتلا به اعتیاد، به تعویق انداختن انزال و کسب لذت بیشتر
موقعیتهای مخاطره آمیز فردی کدام اند? در معرض خشونت قرار گرفتن در دوران کودکی و نوجوانی، ترک تحصیل، بی(بد) سرپرستی یا بی خانمانی، فرار از خانه، معلولیت جسمی، ابتلا به بیماری ها یا دردهای مزمن، حوادثی مانند از دست دادن نزدیکان با بلایای طبیعی ناگهانی نیز ممکن است منجر به واکنش های حاد روانی شوند. در این حالت فرد برای کاهش درد و رنج و انطباق با آن از مواد استفاده می کند.
2- عوامل مخاطره آمیز بین فردی و محیطی
الف) عوامل مربوط به خانواده: خانواده اولین مکان رشد شخصیت، باورها و الگوهای رفتاری فرد است. والدینی که مصرف کننده مواد هستند باعث می شوند فرزندان با الگوبرداری از رفتارآنان مصرف مواد را یک رفتار بهنجار تلقی و رفتار مشابهی پیشه کنند.
ب) تأ ثیر دوستان: گروه همسالان به خصوص در شروع مصرف سیگار و حشیش بسیار مؤثر هستند. بعضی از دوستی ها، صرفا حول محور مصرف مواد شکل می گیرد.
ج) عوامل مربوط به مدرسه: بی توجهی به مواد و فقدان محدودیت یا مقررات جدی منع مصرف مواد در مدرسه، استرس های شدید تحصیلی و محیطی، فقدان حمایت معلمان و مسئولان از نیازهای عاطفی و روانی به خصوص به هنگام بروز مشکلات و طرد شدن از طرف آنها.
لازم به ذکر است که عوامل یاد شده تأثیرگذار هستند ولی تعیین کننده نیستند.
چهار ویژگی اعتیاد(هم وابستگی) عبارتند از:
1- اجبار: بیمار معتاد، میلی شدید، عود کننده، عمیق و مقاومت ناپذیر را به تکرار این تجربه احساس می کند.
2- اولویت: این میل شدید از هر میل و نیاز مبرم دیگری قوی تر می گردد.
3- اتوماتیک و خودکار: این میل شدید دیگر نیازی به محرکهای درونی و بیرونی ندارد و به طور خودکار و غیر ارادی عمل می کند.
4- مستمر و مزمن: زمانی که مرکز اعتیاد در اعماق مغز گسترش می یابد، حالت اعتیاد، غیر قابل برگشت شده و تبدیل به حالت لاعلاج، مزمن و دایمی یا روزانه برای فرد معتاد می گردد.
لازم به ذکر است که اعتیاد به عنوان نتیجه مستقیم و فزاینده آثار مواد یا فرآیند رفتاری، در اعماق مغز پدید می آید. در شرایط مشخص و واضح بیوشیمیایی و نوروفیزیولوژیک، بخشهایی از خود ساقه مغز و سیستم لیمبیک که قسمتی از"مغز پستانداران پیشین" می باشد، در سطوح سلولی، بافتی و نوروفیزیولوژیک تغییر یافته یا اصلاح شده است. به نظر می رسد که مواد یا رفتار یا فرآیندی، یک مرکز اعتیاد بالقوه در اعماق مرکز لیمبیک ایجاد کرده است. در اینجاست که اعتیاد(در مراحل آخر اعتیاد مزمن) به صورت یک غریزه عمل می کند و عملا بر سایر غرایز مقدم می گردد و از طریق اندیشه و تفکر آگاهانه یا مخ(cerebrum) قابل کنترل نمی باشد.
رفتارهای معتادگونه معتاد در حال مصرف:
1- مهمترین رفتار معتادگونه در یک فرد مصرف کننده،افراط و تفریط است. تماشای تلویزیون به حد افراط ، حل جدول به حد افراط و...
2- از اجتماع گریزان است مگر در مکانهایی که مورد تأیید باشد.
3- مدام در پی توجیه مصرف موادش است."همسر بد، پدر و مادر بد، دوستان بد، کاسب کلاهبردار و...
4- به قول و قرارهایش عمل نمی کند.
5- در بحرانها و مشکلات اولین راه حل را فرار می داند.
6- خرید مواد بر سایر مسئولیتهای مالی او اولویت دارد.
7- تمام زمان بندیها از اراده اش خارج می شود( مثل ساعت خواب و بیداری و ساعت غذا خوردن).
8- مدام به خاطر مصرف مواد خودش، به دنبال بهانه جویی است و دیگران را سرزنش می کند.
9- مدام دروغ می گوید.
10- ژست حق به جانب می گیرد.
11- از دیگران توقع و انتظار یک طرفه دارد. و...
روشهای برخورد با معتاد در حال مصرف:
1- مواد مخدر او را دور نریزید چون او همیشه راهی برای به دست آوردن مواد پیدا می کند.
2- اگر از دست او عصبانی باشید، او دلیل دیگری برای مصرف مواد پیدا می کند.
3- قول و قرارهای فرد مصرف کننده را جدی نگیرید چون او برای خلاصی از مسئولیتهایش قول می دهد ولی به آن عمل نمی کند.
4- اجازه ندهید از شما سوء استفاده کند.
5- به خاطر اعمال و رفتار معتاد در حال مصرف، رنج نکشید.
6- به خودتان اجازه ندهید که به خاطر بهبودی فرد معتاد، بد رفتاری کرده یا مورد بد رفتاری واقع شوید.
7- اشتباهاتش را سرپوش نگذارید تا عواقب اشتباهاتش را ببیند.
8- زمانی که تحت تأثیر مواد مخدر است، هرگز با او بحث نکنید.
9- او را کنترل نکنید و سعی در تغییر او نداشته باشید.
10- امور معتاد از قبیل خوردن، بیدار شدن، پرداخت صورت حسابها و مصرف مواد او را تحت نفوذ خود در نیاورید.
11- ایجاد بحران نکنید(چنانچه بحرانی به پا شد، سعی کنید یا سکوت کنید یا از جمله"شاید حق با تو باشد " استفاده کنید).
12- برای او موعظه نکنید.
13- او را سرزنش نکنید.
14- یادآوری اشتباهاتش، ندیده گرفتن خانواده و دوستان و خطاهای اجتماعی بد آنها، همگی وقت تلف کردن است و فقط شرایط را بدتر می کند.
15- به کار بردن جمله"اگرمنو دوست داری..." بیهوده است.
16- تهدید نکنید، مگر اینکه آماده انجام تهدیدات باشید.
رضا احمدی- مشاور اعتیاد
کد مشاور: 3010